Ιάκωβος Καμπανέλης-Ζώντας και γράφοντας σαν Έλληνας

από τον Βασίλη Παπαδολιά

Έφυγε πλήρης ημερών ένας από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους Έλληνες θεατρικούς συγγραφείς. Ο Ιάκωβος Καμπανέλης, συγγραφέας της «Αυλής των Θαυμάτων» και σεναριογράφος της «Στέλλας» και του «Δράκου» απεβίωσε τα ξημερώματα του Σαββάτου σε ηλικία 89 ετών. Γεννημένος στη Νάξο, στις 2 ή 3 Δεκεμβρίου του 1922 ( 15 ή 16 Δεκεμβρίου με το νέο ημερολόγιο) ανήκε στο ζώδιο του Τοξότη, χωρίς όμως - με την εξαίρεση των προσωπικών περιπετειών της ζωής του – να μπορεί να τον θεωρήσει κανείς χαρακτηριστικό εκπρόσωπο του ζωδίου.

Με Αφροδίτη αλλά πιθανότατα και Σελήνη στο Σκορπιό και μεγάλο τρίγωνο Άρη/Δία/Πλούτωνα στα νερά, ο Καμπανέλλης υπήρξε διακεκριμένος στιχουργός και σεναριογράφος αλλά κυρίως ο κατεξοχήν θεατρικός συγγραφέας που έβαζε το μαχαίρι στο κόκαλο, γράφοντας είτε έργα με πολιτική ουσία, όπως «Το Μεγάλο μας Τσίρκο», είτε κοινωνικού σχολιασμού μιλώντας για τον κουρασμένο και απογοητευμένο Νεοέλληνα, που τον καταβάλλει η ζωή στην πόλη.

Ανάμεσα στα σημαντικότερα έργα του είναι και η τριλογία «Η έβδομη μέρα της Δημιουργίας», «Η Αυλή των Θαυμάτων» και «Η ηλικία της νύχτας». Ήρωες, καθημερινοί άνθρωποι, κλεισμένοι σε αυλές, κατά το ελληνικό μικροαστικό πρότυπο του «εμείς» και οι άλλοι.

Αξέχαστο θα μου μείνει το παράδειγμα του νεοέλληνα στην Αυλή των Θαυμάτων, που ονειρεύεται μια ζωή να κερδίσει το λαχείο, όμως δεν πηγαίνει ποτέ να δει αν κέρδισε, γιατί φοβάται μην απογοητευτεί. Προτιμά να ονειρεύεται τι θα γινόταν, «αν κέρδιζε το λαχείο»…

To σενάριο της Στέλλας («Η Στέλλα με τα Κόκκινα Γάντια») βρήκε αντίδραση στην εποχή του, γιατί θεωρήθηκε ότι αμαύρωνε την εικόνα της Εθνικής Αντίστασης (η Στέλλα ήταν μία νεαρή γυναίκα που βγήκε στην «πιάτσα» για να επιβιώσει στην Κατοχή).

Ο Καμπανέλης, αν και όπως έλεγε σε συνεντεύξεις του δεν είχε στο μυαλό του τη Μελίνα για το ρόλο, όταν την είδε έπεισε και τον Κακογιάννη να την κρατήσει παρά τις αντιρρήσεις.

Θα έπρεπε να περάσουν χρόνια για να εκτιμηθεί το βάθος της ανάλυσης του χαρακτήρα του Νεοέλληνα που υπήρχε στα έργα του.

Όσο για το "Μεγάλο Τσίρκο" που ανέβηκε τον Ιούνιο του 1973 από τον θίασο Καζάκου-Καρέζη κι έγινε σύμβολο αντίστασης κατά της δικτατορίας, διατηρείται -δυστυχώς- επίκαιρο μέχρι τις μέρες μας.

Η ζωή του από την άλλη, υπήρξε πολυτάραχη. Η οικογένεια του καταστράφηκε οικονομικά και το 1935 μετακόμισε μαζί με τα εννέα της παιδιά στην Αθήνα όπου ο ίδιος σπούδασε να ασχοληθεί με τις οικοδομές. Τελικά, η τυχαία γνωριμία του με τις παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης τον τράβηξε προς το θέατρο. Το 1942 προσπάθησε να διαφύγει στην Ελβετία, αλλά οι γερμανικές αρχές τον συνέλαβαν και πέρασε δύο χρόνια στο Μαουτχάουζεν το διαβόητο στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Αυστρία, ήταν μάλιστα ένας από τους ελάχιστους επιζώντες.

Το τετράγωνο του διελαύνοντα Ουρανού με τον γενέθλιο Άρη στο ζώδιο των Ιχθύων, στάθηκε για τον Ιάκωβο Καμπανέλη ένας εφιάλτης αλλά συνάμα και μια αφορμή για να ξεδιπλώσει το ταλέντο του. Καρπός εκείνης της εμπειρίας του ήταν το βιβλίο «Μαουτχάουζεν», πάνω στο οποίο στηρίχτηκε ο Μίκης Θεοδωράκης για να γράψει το ομώνυμο έργο, με βασική ερμηνεύτρια τη Μαρία Φαραντούρη.

Το πρώτο του θεατρικό έργο «Χορός πάνω στα στάχυα» ανέβηκε το καλοκαίρι του 1950, καθώς η προοδευμένη Σελήνη περνούσε από τη γενέθλια θέση της και ο διελαύνων Δίας βρίσκονταν σε επίκαιρη θέση στις πρώτες μοίρες των Ιχθύων (πάνω στη σύνοδο Άρη-Ουρανού, δηλαδή).

Και κάτω από την δημιουργική ώθηση ενός πολυετούς εξαγώνου ανάμεσα στον προοδευμένο Ήλιο και τον προοδευμένο Άρη, μέσα στη δεκαετία του 50 άρχισε να γράφει ασταμάτητα.

Το 1957, στις 18 Ιανουαρίου, όταν ανέβηκε για πρώτη φορά η παράσταση της Αυλής των Θαυμάτων από το Θέατρο Τέχνης ο Βόρειος Δεσμός διέλαυνε τη γενέθλια «καλλιτεχνική» Αφροδίτη του, ενώ η θέση της Αφροδίτης του από Ηλιακό Τόξο ήταν ακόμη εντός ανοχής σε σύνοδο με το γενέθλιο Ερμή του, ένα ακόμη στοιχείο της πιο γόνιμης ίσως συγγραφικής περιόδου της ζωή του (από το 1956 είχε ξεκινήσει την τριλογία του αλλά είχε συγγράψει ήδη και το σενάριο της Στέλλας το 1955 και του Δράκου το 1956).

Τα επόμενα χρόνια της ζωής του βρήκαν τον Ιάκωβο Καμπανέλη να γράφει πολλά θεατρικά έργα αλλά και σενάρια για τον κινηματογράφο και να ασχολείται και με τη δημοσιογραφία, ενώ συνέχισε να γράφει θεατρικά έργα μέχρι και τη δεκαετία του ’90. Έργα του μεταφράστηκαν σε διάφορες γλώσσες, ενώ το συνολικό έργο του, που κινείται σε διψήφιο αριθμό θεατρικών έργων, αποτελεί παρακαταθήκη για το Νεοελληνικό Θέατρο.

Πηγές

Αποσπάσματα συνέντευξης του Ιάκωβου Καμπανέλη στα Νέα (eviatop.blogspot.com/2011/02/blog-post_6151)

Ντοκυμαντέρ για τη ζωή και το έργο του από το ψηφιακό αρχείο της ΕΡΤ (Ert-archives.gr)

Βιογραφία του από την Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης (greece2001.gr/writers/IakovosKampanellis)