Ερμής ο Τρισμέγιστος: Θεός ή Άνθρωπος;

γράφει η Θάλεια Κωστοπούλου

Σύμφωνα με το θρύλο, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος έφτασε στην Αίγυπτο το 332 π.Χ. και έγινε δεκτός με τιμές Φαραώ, γνώριζε ήδη για τον πνευματικό θησαυρό του Ερμή του Τρισμέγιστου και βάλθηκε να ανακαλύψει τα μυστικά του. Έχοντας, ως Φαραώ, πρόσβαση στον τάφο του Ερμή, ανατολικά της Σίβα, έφερε στο φως μεταξύ άλλων πολύτιμων πνευματικών ευρημάτων, και τον Σμαράγδινο Πίνακα.

Αυτός ο Πίνακας λέγεται ότι ήταν από πράσινο κρύσταλλο, ίσως ίασπη, με ανάγλυφους χαρακτήρες, και περιείχε κρυφά νοήματα, κωδικοποιημένες πληροφορίες και οδηγίες για τη θέωση. Κάποιοι έλεγαν ότι ήταν κληρονομιά από την Ατλαντίδα ή δώρο εξωγήινων…Το σίγουρο είναι ότι σχετίζεται με την Ερμητική παράδοση, ίσως την αρχαιότερη πνευματική πηγή της Δύσης, με συμπυκνωμένες τις βασικές αρχές και ιδέες με τις οποίες έχουν εμποτιστεί τα θεμέλια του ανθρώπινου πολιτισμού. Τμήματά του υπάρχουν στα ιερογλυφικά, στις τοιχογραφίες της Αιγύπτου. Μαζί με τον Σμαράγδινο Πίνακα, ο Αλέξανδρος λέγεται ότι έφερε στο φως και πάπυρους με αρχαία κείμενα, και όλα μαζί εκτέθηκαν σε δημόσια θέα στη νεοϊδρυθείσα πόλη της Αλεξάνδρειας.

Ένας γραφέας, ο Μανέθων, το όνομα του οποίου σημαίνει «δώρο του Θωθ», ασχολήθηκε με τη μετάφραση των παπύρων αλλά και με την ανακάλυψη των «Στηλών του Ερμή», για τις οποίες έχουμε αναφορές και από τον σοφό Σόλωνα και από τον ιστορικό Ηρόδοτο. Τα κείμενα αυτά της αρχαίας αιγυπτιακής σοφίας μεταφράστηκαν από τον Μανέθωνα, από τα ιερογλυφικά στα ελληνικά, με τη βοήθεια του Έλληνα ιερέα Τιμόθεου, συμβούλου του Πτολεμαίου του Α΄, και δεν σώζονται σήμερα, αποτέλεσαν όμως τη βάση των κειμένων που αποδίδονται στον Ερμή τον Τρισμέγιστο.

Ποιος ήταν όμως ο Ερμής ο Τρισμέγιστος; Ήταν άνθρωπος ή θεός; Στο ταξίδι μέσα στην Ιστορία και τους θρύλους, μοιάζει να εμφανίζεται και με τις δύο ιδιότητες, άλλοτε ως ενσαρκωμένος άνθρωπος, μεγάλος διδάσκαλος, που παρέχει την πρωταρχική Γνώση στους ανθρώπους και τις βασικές αρχές της Δημιουργίας, κι άλλοτε ως θεότητα-καθοδηγητής. Το όνομα «Ερμής» αποδόθηκε από τους Έλληνες μεταφραστές στον Αιγυπτιακό θεό Θωθ, στον οποίο επίσης αποδιδόταν ο χαρακτηρισμός «Τρισμέγιστος», δηλαδή τρεις φορές μεγάλος.

Ο Θωθ για τους Αιγύπτιους ήταν ο υπέρτατος Θεός, ο δημιουργός των πάντων, η ύψιστη Σοφία, η «Πηγή του Λόγου». Δίδαξε στους ανθρώπους ομιλία και γραφή, επινόησε τα ιερογλυφικά, ίδρυσε τις επιστήμες των μαθηματικών, της αστρονομίας και της ιατρικής. Είναι ο ανώτατος φορέας της Γνώσης. Απεικονίζεται με ανθρώπινο σώμα και κεφάλι Ίβιδας, που είναι το ιερό πουλί της Αιγύπτου, με μακρύ, κυρτό ράμφος, σύμβολο της καρδιάς. Είναι ο «δεσπότης της καρδιάς», «καταστροφέας και ισορροπιστής», τελικός κριτής σκέψεων και πράξεων.

Σύμφωνα όμως με την παράδοση, υπάρχουν άλλες δύο ενσαρκώσεις του Ερμή στην ιστορία. Ο δεύτερος Ερμής εμφανίζεται από τους αιγυπτιολόγους ως γιος του Θωθ και πατέρας του Τατ, και αυτός είναι ο πιο γνωστός ως Ερμής ο Τρισμέγιστος. Συγγραφείς του εσωτερισμού, από την άλλη, τον συσχετίζουν με τον Φαραώ Αχενατών, γύρω στα 1350 π.Χ., με ασυνήθιστα χαρακτηριστικά και ανδρόγυνη εμφάνιση.

Ως τρίτος Ερμής αναφέρεται ο Τατ, ίσως σύγχρονος του Αλεξανδρινού γραφέα Μανέθωνα, ή σύμφωνα με άλλες πηγές, ο Απολλώνιος ο Τυανέας, ο οποίος έζησε τον πρώτο αιώνα μετά τη γέννηση του Χριστού, στα Τύανα της Καππαδοκίας. Φαίνεται αυτού να είναι η αρχαιότερη γνωστή μετάφραση του Σμαράγδινου Πίνακα, σωζόμενη σε αραβικό βιβλίο του 650 μ.Χ., όπου εμφανίζεται με το όνομα Μπαλινάς. Ο Φιλόστρατος τον αναφέρει ως άγιο και θείο άνθρωπο, και έμεινε γνωστός για την υψηλή ηθική του, τα κηρύγματα και τα θαύματά του.

Όπως φαίνεται, η αλήθεια γύρω από τον Ερμή τον Τρισμέγιστο χάνεται χιλιετίες πίσω, κατ’ άλλους 9000 χρόνια πριν, κατ’ άλλους ακόμη και 36000 χρόνια πίσω. Η ουσία όμως για μας σήμερα βρίσκεται στις βασικές αρχές της λεγόμενης Ερμητικής Φιλοσοφίας, η οποία διαμορφώθηκε δια μέσου των αιώνων, κυρίως από το απαύγασμα των ιδεών των Ελλήνων Φιλοσόφων, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των Στωικών, αλλά και από την πρωτοχριστιανική σκέψη, στην προσπάθεια να αναλυθούν τα στοιχεία του Σμαράγδινου Πίνακα. Οι βασικές αρχές του διαποτίζουν εκτός από τον Χριστιανισμό, και τον Ιουδαϊσμό και τον Μωαμεθανισμό, και εμφανίζονται έντονα στις αντιλήψεις των Γνωστικών, οι οποίοι επεδίωκαν τη λύτρωση μέσω της υπέρτατης γνώσης και όχι μέσω της πίστης και της προσευχής. Το χαρακτηριστικό ρητό τους ήταν «Εν τω Παν». Επίσης, ο Σμαράγδινος Πίνακας αποτέλεσε κυρίαρχο στοιχείο έμπνευσης για τους Αλχημιστές, και για τα σύμβολα στις κάρτες του Ταρώ. Το Κηρύκειο του Ερμή είναι πανάρχαιο σύμβολο των βασικών αρχών της δημιουργίας και της ανθρώπινης εξέλιξης, με τα δύο φίδια να διαπλέκονται ως ένα (οι δύο αντίθετες δυνάμεις της ζωής) και ανερχόμενα στη ράβδο, να καταλήγουν στον κύκλο της ολοκλήρωσης.

Εκτός από το Σμαράγδινο Πίνακα, πηγή της Ερμητικής Φιλοσοφίας είναι και τα Ερμητικά Κείμενα, 17 διάλογοι που φαίνεται να αποδίδουν διδασκαλίες του Ερμή προς τους μαθητές του. Η μετάφραση που έχουμε προέρχεται από τον 2^ο-4^ο αι. μ.Χ., και είναι μία σύνοψη του Ερμητικού εσωτερισμού, χωρίς στοιχεία θρησκείας, αν και ασχολείται με θέματα που άπτονται της θρησκείας. Η κύρια προσέγγισή τους είναι ότι ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στην υπέρτατη αλήθεια, στην ταύτιση με το θείο, μέσω της εσώτερης γνώσης, της γνώσης δηλαδή που αποκαλύπτεται από μέσα του, με ενδοσκόπηση και μύηση. Οι πληροφορίες που δίδονται στα κείμενα αφορούν τα χαρακτηριστικά του Θεού, την δημιουργία του Κόσμου, τους φυσικούς νόμους και τους νόμους που διέπουν τη Σκέψη, τον Λόγο, την δημιουργία και τις λειτουργίες του Ανθρώπινου όντος, την Ειμαρμένη και την Αθανασία. Έχουν σκοπό να ενεργοποιήσουν την εσώτερη μνήμη, την ενθύμηση της Απόλυτης Γνώσης.

Θα αναφερθούμε ενδεικτικά στον πρώτο Λόγο από τους 17 των Ερμητικών Κειμένων, όπου εμφανίζεται στον Ερμή ο «Ποιμάνδρης», ο οποίος του συστήνεται ως «ο της αυθεντίας νους». Συνομιλεί μαζί του και τον διαβεβαιώνει: «Ξέρω τι ζητάς, και βρίσκομαι μαζί σου παντού». Είναι ο Εσώτερος ή Ανώτερος Εαυτός του, το θείο μέσα του, που του αποκαλύπτεται ως υπέρτατη γνώση για τα όντα της φύσης και το Θεό. Παραθέτουμε την αρχή από τον πρώτο αυτό διάλογο.

ΕΡΜΗ ΤΡΙΣΜΕΓΙΣΤΟΥ ΠΟΙΜΑΝΔΡΗΣ

1. Κάποτε που άρχισα να σκέφτομαι, για τα όντα κι η σκέψη μου περιπλανήθηκε πολύ στα μεγάλα ύψη, ενώ οι σωματικές μου δυνάμεις έπεσαν σε λήθαργο, θαρρείς και βυθίστηκαν σε βαθύ ύπνο, όπως ύστερα από πολύ φαγητό ή από βαριά δουλειά, νόμιζα πως είδα μπροστά μου ένα τεράστιο και πέρα από κάθε μέτρο ον, που με φώναξε με το όνομά μου και μου είπε: Τι θέλεις να ακούσεις, να δεις και με τη νόηση να γνωρίσεις και να κατανοήσεις;

2. Κι εγώ του είπα: κι εσύ ποιος είσαι; — Εγώ, είπε, είμαι ο Ποιμάνδρης, ο αυθεντικός νους. Ξέρω τι ζητάς και βρίσκομαι μαζί σου παντού.

3. Κι εγώ του είπα: Θέλω να μάθω για τα όντα και να κατα­νοήσω τη φύση τους, θέλω να γνωρίσω το θεό. Κι είπα πάλι: Πόσο θα ’θελα να σε ακούσω. — Σκέψου τα όσα θέλεις να μάθεις κι εγώ θα σε διδάξω.

4. Και λέγοντας αυτά άλλαξε όψη η κατάστασή μου. Και ξαφ­νικά άνοιξαν μπροστά μου τα πάντα. Και βλέπω ένα όραμα, χωρίς όρια^- όλα έγιναν φως, ένα γαλήνιο και χαρούμενο φως. Και έρωτας μεγάλος με κατέλαβε γι’ αυτό που είδα. Κι ύστερα από λίγο σκοτάδι κατέβαινε από τη μια μεριά. Κι ήταν φοβερό και τρομερό. Και στριφογύριζε σαν σπείρα. Κι έμοιαζε με [φίδι]. Ύστερα το σκοτάδι έγινε κάτι υγρό, ανεί­πωτα ταραγμένο, που ανάδινε καπνό, σαν να έβγαινε από φωτιά και ακούστηκε ένας απερίγραπτα θρηνητικός ήχος. Σε λίγο βοή ασυνάρτητη ακούστηκε, σαν να ήταν βοή [φωτιάς].

5. Και από το φως... λόγος άγιος γέμισε τη φύση και ολοκάθαρη φωτιά ξεπήδησε από την υγρά φύση, ψηλά, πάνω στα ύψη. Κι ήταν κάτι ανάλαφρο μαζί και οξύ και δραστικό. Κι ο αέρας, που ακολούθησε το πνεύμα που ανέβαινε από τη γη και το νερό ως τη φωτιά, ήταν ανάλαφρος· κι έμοιαζε σαν να κρέμεται από τη φωτιά. Η γη και το νερό είχαν μπερδευτεί τόσο πολύ, ώστε να μην ξεχωρίζει η [γη] από το νερό. Και κινούνταν για να κάνουν να ακουστεί ο πνευματικός λόγος.

6. Και τότε ο Ποιμάνδρης μου είπε: Κατάλαβες τι σημαίνει αυτό το όραμα; Κι εγώ του αποκρίθηκα: Κατάλαβα. — Το φως εκείνο είπε, είμαι εγώ ο Νους, ο θεός σου, εκείνος που υπήρχε πριν από την υγρά φύση και το σκοτάδι και ο φω­τεινός Λόγος που εκπορεύεται από το Νου είναι υιός Θεού.. Κι είπα: Τι σημαίνει αυτό. — Μάθε το λοιπόν: Αυτό που είδες και άκουσες είναι Λόγος Κυρίου και ο Νους Θεός Πα­τέρας. Και δεν χωρίζεται το ένα από το άλλο. Η ένωση τους είναι η ζωή, — Ευχαριστώ, του αποκρίθηκα. — Αλλά τότε κατανόησε το φως και μάθε να το αναγνωρίζεις.

ΕΡΜΗΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ-ΛΟΓΟΙ Ι-ΧVIII

Μετάφραση Περικλής Ροδάκης

Εκδόσεις ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ (1990)

Πηγές:

«Ο Σμαράγδινος Πίνακας», Ντένις Γουίλιαμ Χοκ (Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ-2009)

«Ερμή του Τρισμέγιστου, Ερμητικά Κείμενα» (Εκδόσεις ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ-1990)