Τα έθιμα του δωδεκαημέρου, 25 Δεκεμβρίου – 7 Ιανουαρίου

Τα έθιμα του δωδεκαημέρου είναι μια περίοδος 12 ημερών (25 Δεκεμβρίου – 7 Ιανουαρίου), που περιλαμβάνει τρεις μεγάλες γιορτές, τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά και τα Φώτα.

Οι κύριες χριστιανικές γιορτές από εκκλησιαστικής απόψεως είναι τα Χριστούγεννα και τα Φώτα. Η Πρωτοχρονιά δεν έχει μεγάλη σημασία για την εκκλησία. Το κύριο θρησκευτικό γεγονός που γιορτάζουμε την Πρωτοχρονιά είναι η περιτομή του Χριστού και όχι η γιορτή του Αγίου Βασιλείου που είναι ένας άγιος όπως όλοι οι άλλοι.

Βέβαια για το λαό όπως θα δούμε αυτές οι γιορτές έχουν μια διαφορετική υπόσταση.

Το βασικό στοιχείο που προσδιορίζει ολόκληρη τη δωδεκαημερίτικη λαϊκή παράδοση είναι η σύνδεση της με τη φύση, η σύνδεση της με τον ήλιο.

Τα κυριότερα έθιμα που έχουν σήμερα οι λαοί του κόσμου και κυρίως οι Ευρωπαϊκοί λαοί, έχουν τη ρίζα τους στην εποχή που ο άνθρωπος έκανε τη μεγαλύτερη επανάσταση που έχει κάνει μέχρι τώρα στην ιστορία της ύπαρξης του πάνω στη Γη στη νεολιθική εποχή. Από τροφοσυλέκτης έγινε τροφοπαραγωγός, παράτησε το νομαδικό βίο, εγκαταστάθηκε σε ένα μέρος και άρχισε να καλλιεργεί.

Αυτό που πρωτίστως είχε οικονομική βάση και οικονομική σημασία είχε και μια σειρά από πολιτιστικές συνέπειες. Ο άνθρωπος εγκαταστάθηκε σε έναν τόπο, έκτισε σπίτια, έφτιαξε τέχνη, άρχισε να κάνει διαφοροποίηση της παραγωγής του, και βεβαίως θέλησε να προσδιορίσει τις συνθήκες που καθόριζαν την παραγωγή του.

Αν δεν πήγαινε καλά η σοδειά οι άνθρωποι θα πέθαιναν, γι αυτό έπρεπε να είναι παραγωγική για να μπορέσει να επιβιώσει. Μη έχοντας ανεπτυγμένη τεχνολογία στα χέρια του για να προγνώσει τον καιρό και χημικά μέσα (φυτοφάρμακα) για να φτιάξει τη σοδειά αναγκάστηκε να προσφύγει στη μαγεία, να υποστηρίξει δηλαδή αυτή τη διαδικασία συμβολικά

Η προσπάθεια αυτής της συμβολικής υποστήριξης της παραγωγής, αφού ο ίδιος δεν μπορούσε να δράσει σε αυτήν, δημιούργησε όλα σχεδόν τα έθιμα του λαϊκού εορτολογίου, έτσι όπως ακριβώς τα ξέρουμε.

Αυτά τα έθιμα τα είχαν οι αρχαίοι Έλληνες, οι Ρωμαίοι, και τα περισσότερα από αυτά επεβίωσαν στα νεώτερα χρόνια. Επεβίωσαν αργότερα και στον χριστιανισμού, παρ’ όλο που οι Πατέρες της εκκλησίας αρχικώς τα πολέμησαν, δευτερευόντως αναγκάστηκαν να τα ενσωματώσουν στην χριστιανική θρησκεία διότι δεν μπορούσαν να κάνουν αλλιώς

Η δημιουργία των εθίμων συνδέεται και με την Χειμερινή τροπή του ηλίου.

Ο πρωτόγονος άνθρωπος όταν το Φθινόπωρο έριχνε το σπόρο στη γη δεν γνώριζε ότι είναι γραμμένο μέσα στο γονίδιο του σπόρου ότι την Άνοιξη αυτός ο σπόρος θα φυτρώσει. Πίστευε ότι ο σπόρος πέθανε και θεωρούσε ότι έπρεπε να κάνει κάποιες μαγικές τελετουργίες για να τον βοηθήσει να αναστηθεί την Άνοιξη Το φύτρωμα του σπόρου την Άνοιξη το εκλάμβανε ως ανάσταση, γι αυτό ο κύκλος σποράς - αναβλάστησης συνδέθηκε στενά με τον κύκλο θανάτου – ανάστασης.

Γι αυτό το λόγο όλοι οι αναστημένοι θεοί από τον Άδωνη, τον Όσιρη, το Διόνυσο μέχρι τον Ιησού Χριστό ανασταίνονται την Άνοιξη, διότι συνδέονται με τον κύκλο της φύσης.

Ο άνθρωπος λοιπόν παρατηρώντας τον ήλιο καταλάβαινε ότι το πέρασμα από τον Χειμώνα στην Άνοιξη, προς την ποθητή αναβλάστηση, σημαδεύεται από την τροπή του ήλιου. Βλέποντας την ημέρα να μικραίνει το εξέλαβε ως θάνατο, ως ήττα του ηλίου και ένοιωσε την ανάγκη να το ενισχύσει μαγικά, να το ενισχύσει συμβολικά.

Την περίοδο εκείνη η μαγεία και η θρησκεία δεν είχαν ακόμα ξεχωρίσει ήταν διαφορετικές όψεις του ιδίου νομίσματος.

Τοποθέτησε λοιπόν ο άνθρωπος στο δωδεκαήμερο αυτό ορισμένες θεότητες που συνδέονταν με αυτό. Η πιο χαρακτηριστική θεότητα ήταν ο Μίθρας, που εορταζόταν ως «ο αήττητος Ήλιος», ο ήλιος που δεν μπορούσε να νικηθεί, ο οποίος επικρατούσε και σιγά – σιγά μεγάλωνε.

Όταν ήρθε ο Ιησούς Χριστός στη Γη, ο αληθινός Θεός του χριστιανισμού έπρεπε να κυριαρχήσει πάνω στις παλιές θεότητες που οι άνθρωποι παρ’ όλο που προσηλυτίζονταν στη νέα θρησκεία συνέχιζαν να τις λατρεύουν και να τις τιμούν. Τουλάχιστον η πρώτη και η δεύτερη γενιά δεν μπορούσε να αποβάλει αυτές τις συνήθειες οι οποίες όμως έπρεπε να αποβληθούν.

Έτσι τοποθέτησαν την Μαρτιάτικη γέννηση του Χριστού τα Χριστούγεννα και συνέχισαν και τα τρία ορόσημα του δωδεκαημέρου που προέρχονταν από τα προχριστιανικά χρόνια να έχουν σηματοδότηση εθνική.

Όπως ξέρουμε όλη η υμνογραφία των Χριστουγέννων μιλάει για τον Ήλιο της δικαιοσύνης, για το νοητό Ήλιο, για τον αστέρα ο οποίος έλαμψε. Ακολουθούν η Πρωτοχρονιά με τα γούρια και την καλή τύχη, και τα Φώτα που ευλογούν το νερό το βασικό συστατικό της φύσης, το βασικό συστατικό και για τη σοδειά.

Έχουμε λοιπόν τους τρεις μεγάλος σταθμούς του εορτολογίου να συνδέονται με την αγροτική παραγωγή και την κτηνοτροφική ζωή.

Στα επόμενα δυο άρθρα ακολουθούν Ηλιολατρίκα έθιμα, έθιμα Χριστουγέννων, Καλικάτζαροι και δαιμονικές μορφές, Πρωτοχρονιάτικα έθιμα, έθιμα Φώτων.

*Απόσπασμα από την ομιλία «Τα έθιμα του δωδεκαημέρου», του καθηγητή πανεπιστημίου Εμμανουήλ Βαρβούνη.