Τα Φώτα και ο Καθαγιασμός του νερού
Στη γιορτή των Φώτων τελούνται δυο αγιασμοί, ο μικρός αγιασμός την παραμονή και ο μεγάλος αγιασμός ανήμερα.
Η τρίτη γιορτή του δωδεκαημέρου είναι τα Φώτα όπου έχουν την έννοια του καθαγιασμού των στοιχείων της φύσης και κυρίως του Νερού.
Στη γιορτή των Φώτων τελούνται δυο αγιασμοί, ο μικρός αγιασμός την παραμονή και ο μεγάλος αγιασμός ανήμερα.
Και για μια ακόμα φορά έχουμε διάσταση μεταξύ εκκλησιαστικής και λαϊκής εκδοχής. Στα χωριά, θεωρούσαν ότι ο μικρός αγιασμός που γίνεται την παραμονή των Φώτων δεν είναι τίποτα. Αν όμως έμενε ο αγιασμός που έπαιρναν ανήμερα, έπρεπε να έρθει ο παπάς να τον πάρει από το σπίτι. Αυτό βέβαια είναι ανυπόστατο.
Ο αγιασμός που γίνεται την παραμονή των Φώτων και αυτός που γίνεται ανήμερα είναι ακριβώς ο ίδιος. Η μόνη διαφορά είναι ότι η μεγάλη ευχή την παραμονή διαβάζεται χαμηλόφωνα και ανήμερα δυνατά. Στην πραγματικότητα δεν έχει καμιά διαφορά ο ένας με τον άλλο.
Η ουσία των Φώτων είναι ο αγιασμός του Νερού που με τον αγιασμό και την μετάληψη μεταδίδεται στους ανθρώπους, στα σπίτια, στα ζώα, στα χωράφια και στις παραγωγικές εργασίες.
Το Νερό όπως και η Φωτιά είναι ένα από τα πρωτόγονα, πρωταρχικά στοιχεία τα οποία ο άνθρωπος τίμησε διότι σχετιζόταν με τη γονιμότητα και τη διαδικασία της παραγωγής.
Αν ψάξουμε όλο το ορθόδοξο εορτολόγιο, στα έθιμα της λαϊκή λατρείας, θα δούμε ότι παντού υπάρχει η τιμή προς το Νερό, το πρωταρχικό στοιχείο της φύσης, όπου υπάρχει άμεση σχέση με τη γονιμότητα και την παραγωγή.
Στα αρχαία χρόνια έκαναν κάτι αντίστοιχο. Στην τελετή του ραντισμού, έπλεναν στη θάλασσα - το ζωντανό νερό -, τα 40 κύματα όπως το έλεγαν τα ιερά αντικείμενα. Στην τελετή των Πλυντηρίων κατέβαζαν το ξόανο της Αθηνάς στο Φάληρο και το έπλεναν πριν του αλλάξουν ενδύματα.
Το ίδιο γινόταν και σε πολλές περιοχές του Πόντου και της Θράκης. Κατέβαζαν τις εικόνες του σπιτιού τους στις λίμνες και στα ποτάμια αλλά κυρίως στη θάλασσα και τις έπλεναν. Και την επόμενη ημέρα του Άη Γιαννιού που εθιμικά σχετίζεται με τα Φώτα είχαμε τα περίφημα Βρεξούδια, όπου έριχναν νερό ο ένας στον άλλο ή βάζανε στοίχημα μεταξύ τους για το ποιος θα βρέξει τον παπά ή τον πρόεδρο του χωριού – τις αρχές του τόπου.
Έπαιρναν λοιπόν τον παπά, τον πήγαιναν στη βρύση και του πετούσαν νερό ή του βγάζανε το καλυμμαύκι και τον πετούσαν μέσα. Αυτό πέραν του αστεϊσμού είχε και το χαρακτήρα της αναγέννησης και της αναβάθμισης των δυνάμεων του στο αγιασμένο νερό.
Σε πολλές περιοχές της Ρωμυλίας έπλεναν στο αγιασμένο νερό ακόμα και τα εργαλεία για να έχουν μια ευλογημένη η σοδειά.
Γενικότερα, η χρήση του ζωντανού νερού (το ονόμαζαν έτσι γιατί κινείται) στην παράδοση μας είναι πάρα πολύ σπουδαία και υπάρχει σε πολλά έθιμα όχι μόνο του ετήσιου εορτολογικού κύκλου αλλά και του κύκλου της ζωής.
Το εορταστικό δωδεκαήμερο συμπληρώνεται στις 8 Ιανουαρίου με την εορτή της Αγίας Δομινίκης. Η γιορτή αυτή από Χριστιανικής απόψεως δεν είναι πολύ γνωστή, είναι όμως από εθιμικής γιατί είναι η γιορτή της Μπάμπως.
Στο πρόσωπο της Μπάμπως, της πιο γριάς του χωριού, αυτής που έκανε καμιά φορά και τη μαμή, τιμούσαν τη γονιμότητα.
Εκείνη την ημέρα οι γυναίκες πήγαιναν στο σπίτι της, την έπαιρναν με ένα αμάξι στολισμένο με λουλούδια, την πήγαιναν στην πλατεία του χωριού και εμεί έκαναν το εξής δρώμενο: Μια γυναίκα που ήταν δήθεν έγκυος, γεννούσε ένα παιδί. Το μωρό ήταν μια κούκλα και αφού το βάπτιζαν κατόπιν ακολουθούσε χορός και γλέντι.
Η Μπάμπω είναι ένα πανάρχαιο Ελληνικό έθιμο, καθαρά τελετουργικό που στο πρόσωπο της τιμούσαν τις δημιουργικές δυνάμεις της Δήμητρας, της Μητέρας Φύσης. Το έφεραν οι κάτοικοι των χωριών της Ανατολικής Ρωμυλίας και Ανατολικής Θράκης που εγκαταστάθηκαν στη Θράκη και στην Ελληνική Ανατολική Μακεδονία με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922- 1924.
Στη συνέχεια αυτό αναβίωσε σε μια εποχή όπου είχαμε το φεμινισμό, τη χειραφέτηση της γυναίκας - τη δεκαετία του 70 – και ονομάστηκε το έθιμο της γυναικοκρατίας. Από τότε πήρε άλλη μορφή, αυτή που βλέπουμε να προβάλλουν σήμερα στη τηλεόραση. Στη Μακεδονία, στη Μονοκκλησιά των Σερρών αλλά και σε άλλα χωρία της περιοχής, την ημέρα αυτή, οι άντρες κλείνονται στα σπίτια και κάνουν τις γυναικείες δουλειές, και οι γυναίκες κάθονται στα καφενεία και κάνουν τις δουλειές των αντρών.
Αυτή είναι η μεταγενέστερη εκδοχή του και δεν έχει σχέση με το παλιό έθιμο που ήταν η τιμή στη γονιμότητα.
Και με τη γιορτή της Μπάμπως τελειώνουν τα έθιμα του δωδεκαημέρου.
Απόσπασμα από την ομιλία του καθηγητή λαογραφίας Εμμανουήλ Βαρβούνη
«Τα έθιμα του δωδεκαημέρου»
Διαβάστε επίσης:
Τα έθιμα του δωδεκαημέρου, 25 Δεκεμβρίου – 7 Ιανουαρίου
Τα έθιμα των Χριστουγέννων: Η Ηλιολατρεία και οι Καλικάτζαροι
