Ο Αριστοτέλης και το τηλεσκόπιο

Είναι γεγονός ότι ελάχιστα γνωρίζουμε σήμερα, ως προς τα τεχνικά μέσα τα οποία διέθετε ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός.

Τι είδους όργανα είχαν άραγε στην διάθεσή τους οι Αρχαίοι Έλληνες αστρονόμοι ώστε να είναι σε θέση να γνωρίζουν και μάλιστα με απόλυτη βεβαιότητα, σημαντικότατα στοιχεία ως προς την δομή και την λειτουργία του σύμπαντος, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης σε πολλά βιβλία του, όπως το «Περί Ουρανού» τα «Μετά τα Φυσικά» ή τα «Μετεωρολογικά»;

Ας δούμε σήμερα ένα μικρό απόσπασμα του πρώτου βιβλίου των «Μετεωρολογικών», (345a), το οποίο όμως, αναφέρεται σε γνώσεις τεράστιας σημασίας και ενδιαφέροντος, τις οποίες συνηθίζουμε να προσπερνάμε χωρίς την απαραίτητη προσοχή όταν ερχόμαστε σε επαφή με τα βιβλία αυτά και ας προβληματιστούμε από όσα αναφέρονται...

τὸ μὲν γὰρ γάλα ἀεὶ τὸ αὐτὸ ἐν τοῖς αὐτοῖς ἐστιν ἄστροις

Ο γαλαξίας μας αποτελείται από τα γνωστά άστρα που περιλαμβάνει και δεν μπορεί να αποκτήσει πλέον καινούρια άστρα.

(φαίνεται γὰρ μέγιστος ὢν κύκλος),

(Η δε πλήρης περιφέρεια του γαλαξία μας γίνεται ορατή ως ένας υπέρτατος περιστρεφόμενος κύκλος.)

ὑπὸ δὲ τοῦ ἡλίου ἀεὶ ἕτερα τὰ οὐχ ὁρώμενα διὰ τὸ μὴ ἐν ταὐτῷ μένειν τόπῳ.

Στην περιοχή δε του ηλιακού μας συστήματος, δεν είναι ορατά όλα τα άστρα από τα οποία αποτελείται ο γαλαξία μας, διότι δεν βρίσκονται σε ορατές από το ηλιακό μας σύστημα περιοχές.

ἔδει οὖν μεθισταμένου τοῦ ἡλίου μεθίστασθαι καὶ τὸ γάλα·

Θα έπρεπε ωστόσο, εφόσον γνωρίζουμε ότι ο ήλιος μας (κινείται σε τροχιά περί τον γαλαξία), όσο προχωράει επάνω στην τροχιά του, να βλέπουμε και άλλα σημεία του γαλαξία.

νῦν δὲ οὐ φαίνεται τοῦτο γιγνόμενον.

Παρόλα αυτά αυτό δεν φαίνεται να συμβαίνει.

Είναι προφανές, ότι ο λόγος για τον οποίο δεν βλέπουμε άλλα σημεία του γαλαξία, είναι διότι οι αποστάσεις αυτές είναι τεράστιες. Παρατηρούμε ωστόσο, ότι ο Αριστοτέλης γνωρίζει χωρίς αμφιβολία τον «χάρτη του γαλαξία» μας, και οπωσδήποτε ότι όλα τα μέρη του, δεν κινούνται με την ίδια ταχύτητα. Βεβαίως σήμερα είναι γνωστό, ότι οι ήλιοι που βρίσκονται κοντά στο κέντρο του γαλαξία κινούνται γρηγορότερα στην τροχιά τους περί το κέντρο του, σε σχέση με αυτούς που βρίσκονται πιο μακριά.

πρὸς [345b] δὲ τούτοις, εἰ καθάπερ δείκνυται νῦν ἐν τοῖς περὶ ἀστρολογίαν θεωρήμασιν,

Επιπλέον προς όλα αυτά, αν λάβουμε υπόψη μας και τα θεωρήματα με την βοήθεια των οποίων κάνουμε τους αστρονομικούς υπολογισμούς, θα διαπιστώναμε ότι:

τὸ τοῦ ἡλίου μέγεθος μεῖζόν ἐστιν ἢ τὸ τῆς γῆς
το μέγεθος της τροχιάς του ηλίου περί το κέντρο του γαλαξία είναι τεράστιο σε σχέση με το μέγεθος της τροχιάς της γης περί τον ήλιο

καὶ τὸ διάστημα πολλαπλασίως μεῖζον τὸ τῶν ἄστρων πρὸς τὴν γῆν ἢ τὸ τοῦ ἡλίου,

και γενικότερα, ο χρόνος που διαρκεί η τροχιά όλων των άστρων γύρω από το κέντρο του γαλαξία, σε σχέση με την τροχιά της γης περί τον ήλιο, είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη.

καθάπερ τὸ τοῦ ἡλίου πρὸς τὴν γῆν ἢ τὸ τῆς σελήνης,

και ακόμη μεγαλύτερος σε σχέση με την τροχιά της Σελήνης περί την γη.

Με την σύγκριση αυτή, φαίνεται να γνωρίζει τις τροχιές όλων των άστρων μέσα στον γαλαξία μας και όχι μόνο την τροχιά του δικού μας ήλιου.

οὐκ ἂν πόρρω που τῆς γῆς ὁ κῶνος ὁ ἀπὸ τοῦ ἡλίου συμβάλλοι τὰς ἀκτῖνας,

Επίσης, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί, ότι ο κώνος της σκιάς της γης που δημιουργείται από τις ακτίνες του ηλίου, δεν έχει την κορυφή του σε μεγάλη απόσταση από την γη,

οὐδ' ἂν ἡ σκιὰ πρὸς τοῖς ἄστροις εἴη τῆς γῆς, ἡ καλουμένη νύξ·

και έτσι δεν πέφτει ποτέ η σκιά της γης επάνω στα άστρα παρά μόνο επάνω στην σελήνη, κατά την διάρκεια της νύχτας.

ἀλλ' ἀνάγκη πάντα τὸν ἥλιον τὰ ἄστρα περιορᾶν,

Δηλαδή θα μπορούσαμε να πούμε, ότι έχουμε πάντοτε την δυνατότητα να βλέπουμε από την γη, όλα τα αστέρια του ουρανού,

καὶ μηδενὶ τὴν γῆν ἀντιφράττειν αὐτῶν.

και η σκιά της γης να μην εμποδίζει κανένα ουράνιο σώμα να είναι ορατό.

εἰ μὲν γὰρ τό τε ὁρῶν ἠρεμοίη καὶ τὸ ἔνοπτρον καὶ τὸ ὁρώμενον ἅπαν,

Στην περίπτωση που το αντικείμενο που θέλουμε να παρατηρήσουμε βρίσκεται σε ηρεμία, (σχεδόν ακίνητο) εφόσον όλα βρίσκονται σε ηρεμία,

Στο σημείο αυτό είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι με την λέξη ΕΝΟΠΤΡΟΝ την οποία ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί κατ' επανάληψη, αναφέρεται στην χρήση κάποιου οργάνου που στην προκειμένη περίπτωση θα πρέπει να είναι είτε ένα διοπτρικό είτε φασματικό ΤΗΛΕΣΚΟΠΙΟ.
Στην συνέχεια μάλιστα αναφέρεται στον απαραίτητο συγχρονισμό που θα πρέπει να υπάρχει μεταξύ του τηλεσκοπίου και της «κίνησης του ουρανού» προκειμένου να έχουμε συνεχώς μέσα στο σκόπευτρό μας το ίδιο αστέρι.

Το γεγονός αυτό επιτυγχάνεται σήμερα με τα λεγόμενα «τηλεσκόπια με μοτέρ».

ἐν τῷ αὐτῷ σημείῳ τοῦ ἐνόπτρου τὸ αὐτὸ φαίνοιτ' ἂν μέρος
τῆς ἐμφάσεως·

Στο ίδιο σημείο του ουρανού που κατοπτεύει το τηλεσκόπιο, παρατηρούμε το ίδιο ουράνιο σώμα.

εἰ δὲ κινοῖτο τὸ ἔνοπτρον καὶ τὸ ὁρώμενον ἐν τῷ αὐτῷ μὲν ἀποστήματι πρὸς τὸ ὁρῶν καὶ ἠρεμοῦν,

Στην περίπτωση που τόσο το τηλεσκόπιο, όσο και το παρατηρούμενο σώμα κινούνται με την ίδια ταχύτητα, τότε βρίσκονται και τα δύο σε ηρεμία.

πρὸς ἄλληλα δὲ μήτε ἰσοταχῶς μηδ' ἐν τῷ αὐτῷ ἀεὶ διαστήματι,

Αν όμως το αντικείμενο και το τηλεσκόπιο κινούνται με διαφορετική ταχύτητα δεν μπορούμε να κατοπτεύσουμε σωστά το αντικείμενο μέσα στο ίδιο χρονικό διάστημα.

ἀδύνατον τὴν αὐτὴν ἔμφασιν ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ εἶναι μέρους τοῦ ἐνόπτρου.

Τότε είναι αδύνατον να έχουμε την σωστή κατόπτευση με το συγκεκριμένο τηλεσκόπιο.

τὰ δ' ἐν τῷ τοῦ γάλακτος κύκλῳ φερόμενα ἄστρα κινεῖται καὶ ὁ ἥλιος πρὸς ὃν ἡ ἀνάκλασις,

Όλα όμως τα άστρα που ανήκουν στον γαλαξία μας και κινούνται σε κυκλική τροχιά περί το κέντρο του, όπως και δικός μας ήλιος με τον οποίον τα συγκρίνουμε,

μενόντων ἡμῶν, καὶ ὁμοίως καὶ ἴσον πρὸς ἡμᾶς ἀπέχοντα, αὐτῶν δ' οὐκ ἴσον·

παρόλο ότι ο ήλιος μας βρίσκεται σε ίση απόσταση πάντοτε από την γη, ενώ τα άλλα άστρα δεν παραμένουν στην ίδια απόσταση από εμάς.

ὁτὲ μὲν γὰρ μέσων νυκτῶν ὁ δελφὶς ἐπιτέλλει,

Άλλοτε μεν ο αστερισμός του δελφίνος είχε κάποτε την επιτολή του σε άλλο σημείο του ορίζοντα

ὁτὲ δὲ ἕωθεν,

ενώ τώρα έχει την επιτολή του σε εωθινό σημείο του ορίζοντα πράγμα που σημαίνει ότι έχει μετακινηθεί, επομένως έχει αλλάξει και η απόστασή του.

τὰ δὲ μόρια τοῦ γάλακτος τὰ αὐτὰ μένει ἐν ἑκάστῳ.

Ενώ τα αστέρια από τα οποία αποτελείται ο αστερισμός του δελφίνα μέσα στον γαλαξία μας, είναι τα ίδια.

καίτοι οὐκ ἔδει, εἰ ἦν ἔμφασις, ἀλλὰ μὴ ἐν αὐτοῖς τι ἦν τοῦτο τὸ πάθος τοῖς τόποις.

Παρόλα αυτά δεν θα έπρεπε να δώσουμε περεταίρω σημασία στο γεγονός αυτό καθ εαυτό, παρά μόνο να κατανοήσουμε τον λόγο αυτής της αλλαγής του τόπου της επιτολής...

* Θέλετε να ξέρετε τι σας επιφυλάσσουν τ' άστρα για τους επόμενους 12 μήνες. Το Astrology.gr έχει τις απαντήσεις εδώ.