Αστρολογία: Είναι Επιστήμη ή όχι;

Πριν από μερικούς αιώνες ο Γερμανός φιλόσοφος Kant, θέλοντας να διαγράψει και να καθορίσει τα όρια της φιλοσοφίας, ώστε αυτή να πάψει να είναι ανυπόληπτη και να γίνει αποδεκτή από τους επιστημονικούς κύκλους, ως ισότιμος εταίρος, έγραψε την περίφημη «Κριτική του Καθαρού Λόγου» (Kritik der reinen Vernunft) και τα «προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική Μεταφυσική, που θέλει να προβληθεί ως Επιστήμη» (Prolegomena ju Jegger Kunfligen Metuphysik die sich als Wissenschuft eiutretten will), όπου προσπάθησε με όσο γίνεται μεγαλύτερη ακρίβεια να καθορίσει τις προϋποθέσεις που απαιτούνται ώστε η Μεταφυσική και γενικότερα, η φιλοσοφία να έχουν αξιώσεις «επιστημονικότητος» και να ξεφύγουν από την γενικολογία, την φαιδρότητα και τον τσαρλατανισμό. Έγραφε συγκεκριμένα για την κατάσταση της Μεταφυσικής στην εποχή του: «... ήταν μία εποχή που η Μεταφυσική είχε το όνομα βασίλισσα όλων των επιστημών, και να εκλάβει κάποιος την πρόθεση ως πράξη, τότε αυτή άξιζε πραγματικά αυτόν τον τίτλο τιμής λόγω της εξαιρετικής σημασίας του αντικειμένου της. Τώρα όμως ο συρμός της εποχής μας υπαγορεύει να της δείχνουμε όλη την περιφρόνησή μας, και η ευγενής Δέσποινα, αποδιοργανωμένη και εγκαταλελειμμένη, ολοφύρεται σαν την Εκάβη:

«modo maxima rerum, tot generic natisque potens nunc trahor exul, inops» (Οβίδιος)
(... κυρίαρχη σε όλα με τόσους γαμπρούς και τέκνα, τώρα σέρνομαι φτωχιά στην εξορία)»

Α. Προλογικά
Αν αυτά που περιγράφει ο Καντ για την Μεταφυσική και – ευρύτερα- για την φιλοσοφία της εποχής τους ισχύουν μία φορά, ισχύουν πολύ περισσότερο σήμερα για την Αστρολογία, η οποία μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα έχαιρε ιδιαιτέρας υπολήψεως, εδιδάσκετο στα Πανεπιστήμια, μεγάλα ονόματα των επιστημών είχαν ασχοληθεί μ’ αυτή (π.χ. ο Κέπλερ) και ο τίτλος του «αστρολόγου» ήταν τίτλος τιμής.

Ας θυμηθούμε πως:
1. Ο όρος «Αστρονομία», στα αρχαία ελληνικά περιελάμβανε σαφώς και την Αστρολογία και πως η «Τετράβιβλος» του Πτολεμαίου είναι πρωτίστως «αστρολογικό εγχειρίδιο», θα λέγαμε μάλιστα πως είναι η βάση της αστρολογίας.

2. Στο Βυζάντιο διαπρεπείς επιστήμονες όπως ο Στέφανος ο Αλεξανδρινός και ο Λέων ο Φιλόσοφος ασχολήθηκαν με τα Μαθηματικά και τις Φυσικές επιστήμες αλλά και με την Αστρολογία, κάτι που βέβαια ήταν πολύ συνηθισμένο κατά τον Μεσαίωνα.

3. Ο Ιπποκράτης, ο μεγάλος γιατρός της αρχαιότητας, έπαιρνε πολύ σοβαρά την μελέτη της Αστρολογίας.

4. Αστρονόμοι, όπως ο Κέπλερ, εξίσου με τις αστρονομικές έρευνές τους έκαναν και αστρολογικές έρευνες. Ο σκοπός μας βέβαια δεν είναι να αναφερθούμε σε μεγάλους σχολιαστές για να δείξουμε το κύρος που είχε παλαιότερα η Αστρολογία, άλλωστε η «επίκλησις στην αυθεντία» δεν πιστεύουμε πως είναι και καλύτερη μορφή πειθούς. Μια ματιά σε ένα εγχειρίδιο Ιστορίας της Αστρολογίας δείχνει στον κάθε καλόπιστο αναγνώστη το κύρος που είχε παλαιότερα η Αστρολογία αλλά και ποιες κορυφές του πνεύματος είχαν ασχοληθεί μ’ αυτή. Εμείς απλώς θα θυμίσουμε σε όσους παρορμητικά την απορρίπτουν τα λόγια του Νεύτωνος. «Κύριε, εγώ την έχω σπουδάσει, εσείς όχι», εννοώντας πως κάποιος που την απέρριπτες και την λοιδορούσε, επειδή αυτός (ο Νεύτων) την εγκρίνει όχι επιπόλαια, γιατί την απορρίπτει χωρίς να την έχει σπουδάσει. Και πράγματι σήμερα, όλοι σχεδόν που την απορρίπτουν, την απορρίπτουν χωρίς προηγουμένως να την έχουν σπουδάσει, κάτι που βεβαίως δεν είναι ίδιον του επιστημονικού πνεύματος και, δυστυχώς, όσοι την απορρίπτουν σήμερα πολλές φορές είναι και διαπρεπείς επιστήμονες.

Βεβαίως, ίσως η στάση τους αυτή να οφείλεται στην σύνδεση της Αστρολογίας με ποικίλες μορφές τσαρλατανισμού και κάπως τους κατανοούμε. Όταν βλέπει κανείς εξαμβλώματα ποικίλου είδους να ποζάρουν ως «αστρολόγοι», να συνδέεται η Αστρολογία με υποτιθέμενα «κληρονομικά χαρίσματα», ασφαλώς πρέπει να είναι κανείς επιφυλακτικός με την Αστρολογία. Όμως, όπως όταν το πόδι δεν δέχεται ένα παπούτσι, αλλάζουμε το παπούτσι και δεν κόβουμε το πόδι, έτσι και εδώ, ίσως δεν πρέπει να απορρίπτουμε άκριτα την Αστρολογία τουλάχιστον πριν την μελετήσουμε· ας θυμηθούμε το «άκουσον μεν, πάταξον δε», αλλά να κατακρίνουμε όσους την καπηλεύονται. Ήδη πάντως σε πολλές χώρες του εξωτερικού η Αστρολογία έχει αρχίσει να αποκτά ξανά το κύρος που είχε παλαιότερα και στην Αγγλία και στις Η.Π.Α. Κολέγια και Πανεπιστήμια έχουν εντάξει την Αστρολογία στο πρόγραμμά τους, δίνουν ακόμα και μεταπτυχιακούς τίτλους σπουδών σε αυτό το αντικείμενο.
Στη χώρα μας δυστυχώς ο τσαρλατανισμός καλά κρατεί και στον χώρο της Αστρολογίας δεν υπάρχει καν «Σχολή Αστρολογίας» που να κατοχυρώνει όσους έχουν σπουδάσει σ’ αυτή, δίδοντάς τους και άδεια ασκήσεως επαγγέλματος, δεν υπάρχει καν Σύλλογος Αστρολόγων, που να καθορίζει τη δεοντολογία του επαγγέλματος και να ενημερώνει το κοινό για το ποιοι είναι ή δεν είναι αστρολόγοι. Στα πλαίσια αυτού του κειμένου δεν θα ασχοληθούμε μ’ αυτά τα «διαδικαστικά» θέματα, ίσως σε άλλη ευκαιρία ασχοληθούμε μ’ αυτά. Τώρα θα προσπαθήσουμε να δείξουμε με ποιο τρόπο η Αστρολογία μπορεί να θεωρηθεί Επιστήμη και μάλιστα πειραματική και Τέχνη συνδυαστική. Μ’ αυτό μας το άρθρο θέλουμε να ξεκινήσουμε τη διαδικασία αποκαταστάσεως της «χαμένης τιμής» της Αστρολογίας και να κινητοποιήσουμε όσους στη χώρα μας πραγματικά ενδιαφέρονται γι’ αυτήν, σε έναν αγώνα για να ξεκαθαρίσει η ήρα από το σιτάρι. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν να δούμε πως και σε τι βαθμό η Αστρολογία μπορεί να θεωρηθεί επιστήμη ή έστω δραστηριότητα επιστημονική.

Β. Περί Επιστήμης και Επιστημών
Επιστήμη συνήθως ονομάζεται η ανθρώπινη εκείνη πνευματική δραστηριότητα που προσπαθεί να διερευνήσει μια περιοχή του Όντος (Φύσις, ζωή, κοινωνία κ.ά.) με αυστηρά εργαλεία και που τα όποια ευρήματα της είναι αποτελέσματα λογικής – παραγωγικής ή εμπειρικής- επαγωγικής έρευνας. Χαρακτηριστικό της είναι η αντικειμενικότητα, η κριτική σκέψις και η αυστηρότητα.
Γενικά οι Επιστήμες χωρίζονται δύο μεγάλες κατηγορίες, τις θεωρητικές και τις πειραματικές-εμπειρικές. Οι θεωρητικές Επιστήμες ξεκινούν από κάποιες πρωταρχικές προτάσεις αναπόδεικτες που όμως έχουν ενάργεια, φαίνονται σωστές, και απ’ αυτές παραγωγικά βγάζουν άλλες προτάσεις, θεωρήματα, πορίσματα, που όλες μαζί συγκροτούν ένα διαρθρωμένο όλο, ένα σύστημα. Κατ’ εξοχήν τέτοια επιστήμη είναι τα Μαθηματικά και η Γεωμετρία είναι υπόδειγμα θεωρητικής Επιστήμης και η Φιλοσοφία, να εκληφθεί ως Επιστήμη. Οι θεωρητικές επιστήμες εργάζονται με τον «καθαρό νου» (Vernunft), είναι προεμπειρικές (a priori: αυτό σημαίνει αυτός ο πολύπαθος όρος), και, βέβαια, αν κάποιος αμφισβητήσει τα αρχικά αξιώματα, όλο το σύστημα καταρρέει. Για παράδειγμα σήμερα έχουμε 3 τουλάχιστον Γεωμετρίες, που είναι διαφορετικές γιατί έχουν άλλα αξιώματα και κατ’ επέκταση ό,τι παράγεται απ’ αυτά (θεώρημα, πόρισμα) θα είναι διαφορετικό. Οι τρεις Γεωμετρίες (Ευκλείδη, Riemann, Lobatzefki) είναι διαφορετικές διότι η αντίληψη που έχουν για τον χώρο (έννοια-κλειδί της Γεωμετρίας) είναι διαφορετική.
Φυσικά βέβαια και οι θεωρητικές Επιστήμες έχουν εφαρμογή στην καθημερινή ζωή και στις άλλες επιστήμες, οι ίδιες όμως είναι «καθαρές» από εμπειρία, γι’ αυτό και ο θεωρητικός μαθηματικός δεν έχει συνήθως σε μεγάλη υπόληψη τα εφαρμοσμένα Μαθηματικά.
Εκτός, όμως, από τις θεωρητικές επιστήμες που, όπως είπαμε, εργάζονται κυρίως παραγωγικά, - υπάρχουν και οι επαγωγικές-εμπειρικές- πειραματικές επιστήμες. Αυτές είναι οι Φυσικές επιστήμες, οι επιστήμες της Ζωής (Βιολογία, Ιατρική, κ.ά.), οι Κοινωνικές επιστήμες (Ψυχολογία, Κοινωνιολογία, Γλωσσολογία κ.ά.). Αυτές ξεκινούν αρχικά με την παρατήρηση, που είναι βέβαια έντονη και διεισδυτική, μετά οδηγούνται σε κάποια υπόθεση, έπειτα δοκιμάζουν την υπόθεση με το πείραμα και αν το πείραμα δεν διαψεύσει την αρχική υπόθεση, τότε η υπόθεση προβιβάζεται σε Θεωρία. Ας το καταλάβουμε καλύτερα με ένα παράδειγμα: Παρατηρεί ένας ερευνητής γιατρός ότι κάποιος ασθενής παίρνοντας ένα καινούργιο φάρμακο Χ παρουσιάζει βελτίωση και η νόσος δείχνει συμπτώματα υποχωρήσεως. Μέχρις εδώ είναι η παρατήρησις. Έπειτα ο γιατρός διατυπώνει την υπόθεση: «μήπως το συγκεκριμένο φάρμακο σε σχέση με την συγκεκριμένη νόσο λειτουργεί θεραπευτικά; Και τότε, σε μεγάλο δείγμα, (εδώ είναι που χρειάζεται η Στατιστική) πειραματίζεται για να ελέγξει την αρχική υπόθεση. Αν σε μεγάλο ποσοστό το δείγμα δεν διαψεύσει την υπόθεση τότε η υπόθεση προβιβάζεται σε Θεωρία. Όμως, επειδή δεν είναι δυνατόν ποτέ να ελεγχθούν όλες οι δυνατές περιπτώσεις που υπήρξαν, υπάρχουν και θα υπάρξουν, με λίγα λόγια επειδή η τέλεια επαγωγή είναι αδύνατη, επειδή οι περιπτώσεις που θα εξετάζουμε θα είναι πάντα περιπτώσεις «-» και όχι «-+1», πάντα οι θεωρίες είναι υπό δοκιμή, ισχύουν δηλαδή μέχρι να ανατραπούν. Όπως πολύ σωστά διαπίστωσε ο Αυστριακός φιλόσοφος Karl Popper η πεποίθηση πως «όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί» ανατράπηκε μέχρις ότου βρέθηκε μαύρος κύκνος κάπου στον Αμαζόνιο. Γι’ αυτό και οι πειραματικές επιστήμες παρουσιάζουν συχνά «επανάσταση» στο εσωτερικό τους, για να θυμηθούμε τον όρο του Kuhn από το έργο του «The structure of scientific revolution», (Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, γι’ αυτό και το επιστημονικό πνεύμα – το πραγματικό – δεν είναι ποτέ δογματικό και απόλυτο, ξέρει να δέχεται την κριτική και κάνει συνεχώς αυτοκριτική.
Αφού είδαμε λοιπόν εν τάχει τα είδη των επιστημόνων, τον τρόπο λειτουργίας τους, το όριο και τους περιορισμούς τους ας δούμε τώρα αν και τι είδους επιστήμη μπορεί να θεωρηθεί η Αστρολογία.

Γ. Η Αστρολογία ως εμπειρική- επαγωγική-πειραματική – Επιστήμη
Ο επιστήμονας Αστρολόγος εργάζεται, ή, έστω, πρέπει να εργάζεται όπως ο εμπειρικός επιστήμονας: Δηλαδή παρατηρεί, υποθέτει, πειραματίζεται, γενικεύει. Ας το δούμε με ένα παράδειγμα: παρατηρεί π.χ. πως πολλά άτομα με έντονο το πλανήτη Άρη στο ωροσκόπιό τους έγιναν στρατιωτικοί, χειρούργοι ή ... κρεοπώλες (χασάπηδες). Οδηγείται στην υπόθεση ότι ο τονισμένος Άρης σε ένα ωροσκόπιο μπορεί να δώσει επαγγέλματα σαν αυτά που αναφέραμε. Τότε αρχίζει η ώρα του πειράματος: Εξετάσεις ωροσκόπια ανθρώπων με τονισμένο Άρη και εξετάσεις αυτό ισχύει, και, επίσης, εξετάζει ωροσκόπια νέων ανθρώπων και παρακολουθεί την επαγγελματική τους πορεία. Φυσικά, όλα αυτά γίνονται σε μεγάλο δείγμα, ώστε τα συμπεράσματα να έχουν αξιοπιστία. Αν, τελικά, η στατιστική επιβεβαίωση την υπόθεση, η υπόθεση γίνεται θέσις που όμως, επειδή δεν διαλέχθηκαν όλες οι δυνατές περιπτώσεις ούτε και απομονώθηκαν άλλοι παράγοντες – αστρολογικοί και μη-δεν έχει απαίτηση καθολικής ισχύος, ισχύει όμως ως τάση. Μ’ αυτόν τον τρόπο δούλεψαν οι Γκωγκελέν στην Γαλλία που, ενώ αρχικά ήθελαν να δοκιμάσουν την αξία της Αστρολογίας, τελικά πείσθηκαν για την λειτουργικότητά της. Φυσικά, τα όποια συμπεράσματα θα είναι πάντα υπό δοκιμή, όπως συμβαίνει και σε όλες τις άλλες επιστήμες και τα όποια συμπεράσματα θα προκύπτουν από άλλη εξέταση παραγόντων που σχετίζονται με το υπό εξέταση θέμα και όχι μόνον από έναν. Π.χ. για το θέμα της ασκήσεως επαγγέλματος θα πρέπει να ερευνηθούν λεπτομερειακά όλοι ο αστρολογικοί δείκτες που συνδέονται με το επάγγελμα και αυτό βέβαια πάντα σε επίπεδο τάσεως.
Είναι λοιπόν η Αστρολογία πειραματική επιστήμη, αλλά βασίζεται και σε κάποια αξιώματα από τα οποία λογικά και παραγωγικά εξάγει κάποια συμπεράσματα, άρα έχει και κάποιον παραγωγικό χαρακτήρα, όπως και οι θεωρητικές επιστήμες. Όμως η Αστρολογία εκτός από τον επιστημονικό της χαρακτήρα, για τον οποίο μόλις μιλήσαμε, έχει και κάποιο χαρακτήρα διαφορετικό, κάτι που την κάνει να μοιάζει με τέχνη.

Δ. Η Αστρολογία ως Τέχνη
Φυσικά και δεν έχει σχέση με τις επτά γνωστές τέχνες, είναι όμως τέχνη στον βαθμό που εκτός από αναλυτική διαδικασία είναι και διαδικασία συνθετική, πρέπει όλα τα δεδομένα που συλλέγει να τα ενσωματώνει στο Όλον, που είναι το ωροσκόπιο, και μέσα από ολιστικές διαδικασίες θα πρέπει να κάνει ερμηνεία, πρόβλεψη. Εδώ χρειάζεται το ταλέντο, επειδή η αποκωδικοποίηση των δεδομένων σε καμία επιστήμη δεν είναι εύκολη. Φαντασθείτε ένα γιατρό που έχει όλα τα δεδομένα μιας κλινικής περιπτώσεως, αλλά δεν μπορεί να κάνει διάγνωση ή η διάγνωση είναι εσφαλμένη. Έτσι και ένας αστρολόγος μπορεί να έχει όλα τα δεδομένα για ένα χάρτη-γωνίες, οικοθεσία, διακυβέρνηση, δεκανούς, πρόσωπα, όρια κ.ά. – αλλά να μη μπορεί να αποφανθεί, ειδικά αν κάποια στοιχεία είναι αντιφατικά μεταξύ τους. Εδώ χρειάζεται συνδυαστικό ταλέντο, εδώ ο αστρολόγος γίνεται καλλιτέχνης, που υπηρετεί μία «τέχνη συνδυαστική». Τέχνη που βασίζεται βέβαια γερά στα δεδομένα της επιστήμης του και δεν είναι αποτέλεσμα ενός ναρκισσιστικού «μου φαίνεται», όπως δυστυχώς γίνεται σήμερα, ή μιας ανόητης γενικεύσεως του τύπου «το ‘χω ξαναδεί», όπου από μία περίπτωση βγάζει γενικά συμπεράσματα.

Προσπαθήσαμε σε γενικά πλαίσια να υποστηρίξουμε τον επιστημονικό και καλλιτεχνικό χαρακτήρα της Αστρολογίας και να δείξουμε πως δεν της αξίζει να γυρνά «ανέστια και φτωχή», όπως η Εκάβη του Οβιδίου, που παραθέσαμε στην αρχή. Για να γίνει όμως αυτό χρειάζεται υπεύθυνη δουλειά από όσους την εξασκούν, ίδρυση επιστημονικού σωματείου με ξεκάθαρο καταστατικό και, πάνω απ’ όλα ίδρυση σχολής που θα εκπαιδεύει επιστήμονες αστρολόγους, που μόνο αυτοί θα μπορούν να ασκούν την Αστρολογία. Την εκπαίδευση αυτών των νέων αστρολόγων θα μπορούν να την αναλάβουν άτομα που είναι δοκιμασμένα στον χώρο, έχουν διδακτική εμπειρία σε οποιονδήποτε τομέα και βέβαια, έχουν σπουδάσει κάποια επιστήμη, ώστε να είναι μυημένα στον επιστημονικό τρόπο σκέψεως. Η «μούχλα» της κακής ποιότητος μεταφυσικής είναι η ώρα πια να φύγει από το σώμα της Αστρολογίας, ώστε αυτή να βρει «τα φτερά τα πρωτινά της τα μεγάλα», για να θυμηθούμε τον Παλαμά. Αυτό το μικρό άρθρο ας είναι η αρχή της προσπάθειας να αναιρέσουμε εκφράσεις που έχουν διατυπωθεί για την Αστρολογία. Με την ελπίδα πως βάζουμε κι εμείς ένα λιθαράκι για την Αστρολογία του μέλλοντος.